Instrumenty średniowieczne

Czasy średniowiecza to dla kogoś, zainteresowanego historią instrumentów muzycznych, okres niezwykle fascynujący.
Niespotykana różnorodność kształtów, form i odmian idzie w parze z bogactwem brzmień we współczesnym instrumentarium już niespotykanych. Znikoma ilość instrumentów zachowanych w dobrym stanie sprawia, że za każdym razem rekonstrukcja dokonywana na podstawie ikonografii stanowi ekscytującą przygodę a jej efekt końcowy (brzmienie instrumentu ożywionego wyobraźnią muzyka) tajemnicę.

Instrumenty smyczkowe

Rebab (rabab, rabel, rebek mauretański lub rabe morisco) – instrument pojawia się w Europie pod koniec pierwszego tysiąclecia najpierw na Półwyspie Iberyjskim, później w innych częściach kontynentu.
Jak większość instrumentów w tamtym czasie rebab przywędrował do nas z krajów arabskich. Do dzisiaj w Tunezji czy Maroko można spotkać go w kształcie niemal niezmienionym od tysiąca lat. Korpus podłużny lub nieco gruszkowaty (w pierwotnej formie wykonywany prawdopodobnie z tykwy) żłobiony był w jednym kawałku drewna, zaś rolę płyty rezonansowej pełniła napięta na nim cienka skóra.



Rebab - ilustracja z „cantigas de Santa Maria”

Najczęściej rebab posiadał dwie lub trzy struny, chociaż niektóre późniejsze źródła ikonograficzne wskazują, że mógł też mieć więcej (4 - 6), być może grupowanych w chóry.
Na instrumencie grało się trzymając go na kolanie w pozycji pionowej aczkolwiek są również przykłady trzymania „skrzypcowego”.

Rebab zrekonstruowany przeze mnie wg powyższej ilustracji

Rebek (rebec, rubeba, rubebe) zazwyczaj trzystrunowy instrument o gruszkowatym korpusie, wywodzący się w prostej linii od rebabu. Skórzaną płytę zastąpiono w nim drewnem. Pojawia się w Europie na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia. Przeważnie grano na tym instrumencie trzymając go w pozycji poziomej jak dzisiejsze skrzypce.

Fidel (viele , fidula) - instrument o płaskim pudle i różnej ilości strun (najczęściej 3-5). Korpus mógł być różnych kształtów - gruszkowaty, owalny, podłużny, z wcięciem w talii lub bez. Do XV a nawet XVI w fidel żłobiono w jednym kawałku drewna dodając później płytę wierzchnią.
Ikonografia wskazuje, że instrumenty te miały często słabo zaokrąglony a nawet całkiem płaski podstawek, co sprawiało, że grający prowadził smyczek jednocześnie, po co najmniej dwóch strunach.

Instrumenty szarpane

Psalterium – rodzaj cytry szeroko rozpowszechnionej w średniowieczu wywodzącej się również z instrumentarium arabskiego (cytra qanun). Na płaskim pudle rezonansowym o zarysie trapezu, trójkąta, prostokąta lub o charakterystycznym kształcie określanym jako „świński ryjek” napięte były struny - pojedyncze lub zgrupowane w podwójne czy potrójne chóry. Muzyk trzymający psalterium na kolanach lub zawieszone na szyi szarpał struny palcami lub plektronami z drewna, piór lub kości.

Harfa – instrument o rodowodzie sięgającym czasów starożytnych w średniowieczu budowany w wielu rozmiarach i kształtach. Umownie rozróżnia się dwa rodzaje harf w średniowieczu – bardziej „przysadzistą” harfę romańską oraz smukłą, późniejszą harfę gotycką. Szczególne miejsce instrument ten znalazł w Irlandii gdzie wykształcił się typ harfy o metalowych strunach i stosunkowo dużym pudle rezonansowym zwany clairseach lub clarsach.

Lira – popularna zwłaszcza we wczesnym średniowieczu na północy Europy była najczęściej sześciostrunowym instrumentem o płaskim pudle rezonansowym często wykonywanym z drewna dębowego. Z wykopalisk znanych jest kilka przykładów takich instrumentów z VI - VIII w. Piękny przykład liry można zobaczyć też w tympanonie portalu opactwa SS.Cystersek w Trzebnicy.